mystieke middeleeuwen

De Sint-Gertrudiskerk is een kerk bereikbaar vanaf de Grote Markt in het centrum van Bergen op Zoom.

De toren van de kerk heet in de volksmond ook wel 'De Peperbus'. Een oude legende verhaalt over de Heilige Sint Gertrudis, abdis van de abdij in Nijvel (Wallonië), die in 654 de kerk zou hebben gesticht.

Het oudste deel van de kerk is de romp van de toren, die dateert van rond 1370. Deze moet hebben behoord bij een waarschijnlijk in de veertiende eeuw gebouwde en vervolgens in de vijftiende eeuw veranderde kerk. Het gebouw werd tot die tijd gebruikt voor de katholieke erediensten. Het huidige kerkgebouw, voltooid in 1477, is ontworpen door Everaert Spoorwater. Hij ontwierp een nieuw koorgedeelte met kooromgang, straalkapellen en zijkapellen in het schip in de stijl van de Brabantse gotiek.

In 1489 diende Antoon I Keldermans, bouwmeester van onder meer het Markiezenhof, een ontwerp in voor de uitbreiding van de kerk in laatgotische stijl. Dit nieuwe deel zou het Nieuwe Werck gaan heten. Hiermee had de St. Gertrudiskerk kunnen uitbreiden tot één van de grootste kerken van de Lage Landen. Helaas werd de bouw door geldgebrek halverwege stilgelegd, om nooit meer afgemaakt te worden. Het deel dat al gebouwd was werd eeuwenlang verwaarloosd tot ruïne. Ondanks voortdurend geldgebrek werden een nieuw koor en een nieuw transept gerealiseerd. Tijdens de godsdiensttroebelen van 1580 werd de kerk geplunderd en hierna gebruikt als militaire opslagplaats. Bij de beschieting van Bergen op Zoom door de Fransen in 1747 is de kerk grotendeels verwoest. De in 1750 begonnen herbouw droeg een sober karakter. De kerk werd 9 meter lager herbouwd. De toren kreeg de huidige bekroning.

In 1586 werd de kerk ingericht voor de hervormden. Het nieuwe koor en transept werden afgesloten en in 1698 afgebroken. Zo bleef van het tweede transept slechts een zijbeuk over. Het vrijkomend materiaal werd gebruikt voor de aanleg van vestingwerken, die intussen weer geslecht zijn.

Van 1586 tot 1966 heeft de hervormde gemeente heeft dit gebouw in bezit. De Hervormde gemeente had de middeleeuwse kerk nooit hoeven teruggeven. Immers, in 1747 was het gebouw tot de grond toe verwoest na het bombardement door de Fransen. De herbouw vond plaats met protestantse fondsen en protestantse stenen. De maatregelen ten tijde van Napoleon om kerken terug te geven aan de katholieken gingen daarom aan Bergen op Zoom voorbij.

De hervormden bleven heer en meester in hun Grote Kerk en in de jaren '50 en '60 van de twintigste eeuw ging men dat meer en meer betreuren. Het bleek een onmogelijke opgave om dat grote gebouw te restaureren en te blijven gebruiken. In 1966 werd de kerk overgedragen aan de gemeente. De overheid zou gaan restaureren en dan werd er wel naar nieuw gebruik gezocht.

Nieuw onheil sloeg toe toen de kerk in 1972 wederom door een brand getroffen werd. Het gehele interieur inclusief het 18e-eeuwse pijporgel van Del Haye ging verloren. In de jaren '80 werd weer begonnen met restauratie. Het complete dak van het middenschip en zijbeuken, dat ernstig was beschadigd, werd vervangen door een plat grintdak. Alleen van de dwarsbeuk en koor bleef het dak gespaard. Over wat er daarna moest gebeuren overlegde de gemeente Bergen op Zoom met de katholieke parochies en de voormalige eigenaresse, de hervormde gemeente. Het plan, voor sommigen met een beetje pijn, kwam op het volgende neer: De gemeente zou het gebouw in eigendom en dus in onderhoud houden. Twee parochies in het centrum van de stad zouden gaan fuseren, hun gebouwen afstoten en hoofdgebruiker worden van de Sint Gertrudiskerk. Zij betalen het verwarmen van de kerk en wat klein onderhoud. En de hervormde gemeente kreeg een beperkt gebruiksrecht.

Het grote voordeel van deze overeenkomst was dat de lege gerestaureerde kerk in 1 keer gemeubileerd zou worden met de inboedel die uit de beide katholieke kerken zou overblijven, waaronder twee kansels, bijzondere Vlaamse biechtstoelen, een Ibach pijporgel uit 1863 en een nog ouder koororgel. Het Ibachorgel moet grondig gerestaureerd worden, waarvoor de Stichting Restauratie Ibachorgel Bergen op Zoom in het leven is geroepen. Geraamde kosten liggen in de orde van € 1.000.000.

In 1987 werd de kerk opnieuw ingewijd door de bisschop van Breda Mgr. H. Ernst en in gebruik genomen.