mystieke middeleeuwen

Geplaatst op dinsdag 18 december 2001 @ 17:21 , 417 keer bekeken

"Zij weet het nu", zei Godfried Bomans vlak na het overlijden van zijn moeder. De populaire schrijver die op 22 december 1971, 58 jaar oud, zelf stierf was het prototype van een twijfelende katholiek. Gé Vaartjes schrijft 30 jaar na Bomans' overlijden een biografie, waarin het geloof een pregnante rol zal spelen.

François in het Hout

"Er was eens een jongetje geweest - de kapelaan zag het ventje nog duidelijk voor zich - dat op de ochtend van de eerste communie zijn tanden had gepoetst. Er ging een kreet van afgrijzen door de klas. Juist, zei de kapelaan, jullie begrijpen me." Godfried Bomans dreef graag op milde manier de spot met gebruiken en regeltjes in de rooms-katholieke Kerk, zoals blijkt uit bovenstaand fragment uit Beminde Gelovigen.


Volgens biograaf Gé Vaartjes denkt "iedereen, zelfs mensen die nooit lezen, dat zij Bomans kennen. Maar hoe was hij nu werkelijk?"

Het geloof zal zeker een belangrijk element vormen in de biografie die Gé Vaartjes (47) over Bomans gaat schrijven. "Het geloof heeft in het leven van Bomans een vooraanstaande rol gespeeld. Gevoelsmatig is hij altijd heel dicht bij de Kerk gebleven. Beminde Gelovigen is bijna een eerbetoon aan het katholieke geloof. Natuurlijk, het boek zit vol ironie, maar dat is juist een teken dat je je verbonden voelt. Schrijf je cynisch, dan heb je afscheid genomen. Bomans was nooit cynisch. Ik kan me niet voorstellen dat hij ooit de band met de rooms-katholieke Kerk heeft willen verbreken."

Worsteling
Dat niet, maar hij was wel een uitgesproken twijfelaar. Michel van der Plas beschrijft in zijn deelbiografie Godfried, het leven van de jonge Bomans (1982) hoe de auteur een dag voor zijn kerkelijk huwelijk met Pietsie Verscheure de hele plechtigheid afblaast.

'Voor een auteur die al 30 jaar dood is, is Bomans nog behoorlijk levend.'


"Hij durft de beslissende stap - voor katholieken geldt alleen het kerkelijk huwelijk als doorslaggevend - niet aan en trekt zich in extremis terug", meldt Van der Plas over zijn vriend. Een dag eerder, 14 april 1944, waren Godfried en Pietsie wel op het stadhuis getrouwd. Daarna deed de vreemde situatie zich voor dat mevrouw Bomans - zoals Pietsie sindsdien heette - in Nijmegen bleef wonen en mijnheer Bomans in Haarlem. Tot augustus 1945, toen het kerkelijk huwelijk alsnog werd voltrokken. Vaartjes: "Nu kunnen we ons dit soort merkwaardige toestanden niet meer goed voorstellen, maar je moet alles in zijn tijd zien. Bomans zat met de vraag: kan ik het aan? Hij worstelde met zijn geweten."

Clichés
Als biograaf zal de in Boskoop woonachtige Vaartjes ervoor waken de soepeler normen van nu toe te passen op de tijd van toen. "Dat is a-historisch en het is onrechtvaardig ten opzichte van Bomans."

Bomans recht doen, dat is het voornaamste doel dat de Neerlandicus heeft met zijn biografie, waarvoor hij enkele weken geleden opdracht kreeg van uitgeverij De Boekerij. "Er bestaan heel veel beelden van Bomans. Iedereen, zelfs mensen die nooit lezen, denkt hem te kennen. Maar hoe was hij nu werkelijk? Bomans de clown, de ongrijpbare, de onzekere, de tragicus, dat zijn de typeringen waarmee hij wordt gekarakteriseerd, maar daarin vallen nuanceringen weg. Het is mijn taak al die clichés af te pellen en de verschillende lagen in de persoonlijkheid van Bomans te ontdekken. En mythes doorprikken. Heeft zijn eenzame verblijf op Rottumerplaat zijn dood werkelijk versneld, zoals al dertig jaar wordt beweerd?"

Maskers
Men kan zich afvragen of Bomans, die achter elk masker weer een ander masker droeg, zich ooit helemaal zal laten kennen. Vaartjes: "Geldt dat niet voor ieder mens? Hoe dicht je ook bij iemand staat, je kunt iemand nooit helemaal doorgronden, omdat je hem of haar alleen maar op bepaalde momenten meemaakt. Een biograaf echter leert vele facetten van iemands persoonlijkheid kennen, doordat hij hem als het ware 'meemaakt' in heel verschillende situaties. Alles wat door en over Bomans is geschreven, zal ik bestuderen. Inclusief drukproeven, want uit wat iemand schrapt kun je ook veel opmaken. Het hele Bomans-archief in het Letterkundig Museum in Den Haag, staat tot mijn beschikking. Verder zal ik natuurlijk spreken met iedereen die Bomans heeft meegemaakt."

Leer je als biograaf iemand misschien beter kennen dan als vriend of zoon? Vaartjes: "Wellicht. De dochter van schrijver Herman de Man (de tot het katholicisme bekeerde joodse schrijver van Het Wassende Water, red.), over wie mijn vorige biografie ging, zei na lezing: 'Ik geloof dat ik mijn vader nu pas werkelijk begrijp.'"

Dualisme
Vaartjes is voor zijn Bomans-biografie deels afhankelijk van familieleden van de schrijver. Met Pietsie Bomans, die nog nooit in het openbaar over haar echtgenoot heeft gesproken, had Vaartjes al een eerste gesprek. "Aangenaam en geestig", zo typeert de biograaf het entre nous. "Ze staat achter het uitgangspunt van de biografie en ik hoop dat ze haar medewerking zal blijven verlenen." Ook met zuster Wally, de enige van de Bomans-kinderen die nog in leven is, zal Vaartjes contact zoeken. Bij de naam Wally komen onwillekeurig de tv-beelden weer op het netvlies van Bomans in triplo, het NCRV-programma waarin de auteur een jaar voor zijn dood een bezoek brengt aan zijn zuster in het klooster. Ook broer Arnold, eveneens kloosterling, spreekt hij. We zien wederom een twijfelende Bomans. "Zie jij het leven nu enkel als een antichambreren op het hiernamaals?", vraagt de Bourgondische Godfried aan de onthechte Arnold. "Ik denk dat Bomans worstelde met zijn geloof. Dat laat hij op integere wijze blijken aan zijn broer", zegt Gé Vaartjes. "Ik kan me voorstellen dat er een groot dualisme in hem woedde: aan de ene kant trouw willen blijven aan de Kerk, aan de andere kant zichzelf en het geloof vragen stellen, iets wat tot de jaren zestig op zich al een zonde was."

Geldingsdrang
Vaartjes ging Bomans lezen toen hij acht was. De sprookjes. Daarna is hij de auteur altijd blijven volgen. Wat is zijn beeld van de schrijver? "Ik zie hem als een man die zijn onzekerheid camoufleerde met een enorme geldingsdrang. Hij maakte zich heel graag groot, trad altijd op, zelfs bij vrienden thuis. Daarbij kwam hij soms autoritair over. Hij had iets dwingends. Als je ziet hoe hij de Franse zangeres Françoise Hardy toespreekt tijdens het Grand Gala du Disque. Hij maakt grapjes over haar waar ze bij staat. In het Nederlands, dus die begrijpt ze niet. Bomans ten voeten uit: een keurige man die de kwajongen uithangt. De hele zaal lacht, maar wat hij doet is niet zo fraai, een beetje badinerend zelfs.

Bomans kampte met een aantal onverwerkte trauma's uit zijn jeugd: de kille, spartaanse opvoeding, de moeizame verhouding met vader en moeder, het dwingende katholicisme. Als hij volwassen is, lijkt hij die moeilijkheden te verbergen achter steeds wisselende maskers. Ik denk dat Bomans zich heel goed bewust was van de vele kanten van zijn persoonlijkheid en dat hij daarmee speelde."

De biograaf zag pas een naar zijn zeggen prachtig toneelstuk over de Haarlemse auteur, Godfried, een opgewekt mens, met Reinier Bulder in de titelrol. Vaartjes: "Daarin zegt Bomans: 'Ik dóe niet of ik een ander ben, ik bén vaak een ander. Ik líeg niet, ik heb op dit moment een andere waarheid.' Ik vind dat een heel aardige interpretatie. Ik leef een paar levens in één lichaam. Daar kwam het eigenlijk op neer."

Fantasiewereld
Toch, is er na alles wat we al weten eigenlijk nog iets nieuws te vertellen over Bomans? Vaartjes bestrijdt dat een biografie onthullingen zou moeten bevatten. "Ik probeer een nieuw beeld te schetsen. Dat is wat anders. Ondanks alle publicaties bestaat er geen consistent beeld van Bomans, geen echte analyse van zijn persoonlijkheid. Ik ben op een gezonde manier nieuwsgierig naar deze man.'"

Bomans was een verteller pur sang, een superromanticus die bij voorkeur in een fantasiewereld leefde.

De biograaf ziet het in dit verband als een groot voordeel dat hij katholiek is opgevoed. "Ik denk dat ik daardoor goed in Bomans' huid kan kruipen. Inlevingsvermogen is een van de belangrijkste eigenschappen waarover een biograaf moet beschikken. Niet vereenzelviging, want dan zou het een kritiekloos boek worden. Er moet enige afstand blijven."

Afstand, dat was ook de reden dat Michel van der Plas in 1982, slechts elf jaar na Bomans' dood, niet direct met een volledige biografie op de markt kwam. Omdat Van der Plas zich nu te oud voelt, 74 jaar, heeft hij Vaartjes gestimuleerd het boek te schrijven.

Het lijkt evident dat de Boskoper niet om de vraag heen kan of Godfried Bomans werkelijk een groot schrijver was, het eeuwige discussiepunt in literair Nederland.

Vaartjes ergert zich aan die vraag, waarachter volgens hem een tamelijke kleingeestigheid schuilgaat. "Het is typisch Nederlands om onderscheid te maken tussen kunst met een grote en kunst met een kleine 'k'. In Engeland houden ze zich niet bezig met zulke onzinnige discussies. Bomans was in zijn genre een groot schrijver, maar je moet hem natuurlijk niet naast Hermans of Mulisch zetten, want dat is appels met peren vergelijken. Wat ik in Bomans bewonder, zijn zijn enorme taalbeheersing, prachtige metaforen en fijnzinnige ironie. Zijn grappen vind ik soms wat flauw. Van de 64 boeken die Bomans heeft geschreven, genieten zijn sprookjes mijn voorkeur. Ik denk dat Bomans die het liefst schreef. Hij was een verteller pur sang, een superromanticus die bij voorkeur in een fantasiewereld leefde."

Herdenking
Bomans heeft volgens Vaartjes slechts drie omvangrijke werken geschreven: Pieter Bas, Erik en Wonderlijke Nachten (overigens allemaal in zijn jonge jaren). Had hij een literaire prijs moeten krijgen? Vaartjes wordt een beetje moe van het 'prijzengedoe'. "Ik ben er wars van, maar als een prijs een bevestiging is van iemands kunnen dan had Bomans er zeker één moeten ontvangen. Het heeft hem erg dwarsgezeten dat hem nooit een literaire onderscheiding is toegekend. Aan de andere kant: Bomans werd breed gelezen, door alle zuilen heen. Dat is natuurlijk de mooiste prijs die je als schrijver kunt krijgen."

Ondanks het gebrek aan erkenning door de kunstpausen, mag Bomans zeker geen vergeten schrijver worden genoemd, vindt Vaartjes. "Carmiggelt is veel meer in de vergetelheid geraakt. Ten onrechte als je het mij vraagt." Vaartjes wijst op de vele Bomans-activiteiten die rond dit herdenkingsjaar plaatsvinden: het uitkomen van zijn verzameld werk, een radioserie bij de RVU, een aan Bomans gewijde aflevering van Het Uur van de Wolf (NPS) op 19 december, een grote expositie komende zomer in het Letterkundig Museum, het reeds genoemde toneelstuk. En straks natuurlijk de biografie. Vaartjes: "Ik moet nog aan mijn boek beginnen, maar als u eens wist hoeveel aardige reacties ik al heb gehad. Nee, voor een auteur die al dertig jaar dood is, is Bomans nog behoorlijk levend."

(Katholiek Nieuwsblad 14/12/01)